مروري بر ابعاد بين‌المللي شخصيت و تفكر آيت‌الله صانعي
بهمن دهستاني
در يك قرن اخير معرفي صحيح و شايسته حقيقت شيعه و مكتب اهل بيت (ع) به افكار عمومي مسلمانان و ساير اديان در منطقه و جهان يكي از دغدغه‌هاي هميشه جاري بزرگان و مصلحان و پيشگامان مذهب بوده است. از زماني كه مرحوم علامه سيدهبه‌الدين شهرستاني نخستين مجله ديني و اطلاع‌رساني حوزه‌هاي شيعه را با عنوان «العلم» در نجف اشرف بنيان نهاد تا پايه‌گذاري نشريه «مكتب اسلام» به همت امام موسي صدر و ياران در قم؛ دغدغه معرفي و اثبات كارآمدي‌هاي فكر و فقه و معارف اهل بيت (ع) از رسالت‌هاي برجسته نزد فقهاي روشن‌انديش اماميه بوده است. بررسي تاريخ معاصر حوزه‌هاي علميه ايران و تشيع نشان مي‌دهد 3 فقيه و شخصيت ممتاز اسلامي بيشترين اقبال و توجه را از ناحيه رسانه‌هاي مرجع منطقه‌اي و جهاني داشته‌اند و آنچه توسط اينان براي افكار عمومي مسلمانان و ديگر اديان از آموزه‌هاي اسلامي و شيعي بازتاب يافته شايد قابل مقايسه با ديگران نباشد. به حسب زماني نخست امام موسي صدر كه مجاهدت‌هاي او در لبنان از او ستاره‌اي فروزان در سطح منطقه و جهان اسلام پديد آورد و نگاه افكار عمومي را به خود معطوف داشت. ده‌ها مصاحبه و گفت‌وگو از او با روزنامه‌هاي عربي باقي مانده است. يادداشت معروف او با عنوان «پژواك نداي پيامبران» در روزنامه معتبر لوموند فرانسه شهرتي جهاني دارد. امام خميني (ره) ديگر مصلح بزرگ اسلامي و از معدود رهبران قرن بيستم است كه روشنگري‌هاي او نسبت به آرمان‌هاي حكمراني و عدالت و حقوق انسان در مكتب اسلام به صورت گسترده از طريق تريبون‌هاي متنوع بين‌المللي در پاريس و بعد از بازگشت، در ايران به سمع و نظر جهانيان مي‌رسيد. بعد از انقلاب اسلامي در ميان مراجع تقليد و فقهاي حوزه قم آيت‌الله شيخ يوسف صانعي، شاگرد امام خميني (ره) داراي بليغ‌ترين سعي در تبيين و تشريح امتيازات و كارآمدي‌هاي حقوق اسلامي شيعه در يك تراز جهاني و بين‌المللي است. مرحوم آيت‌الله شيخ يوسف صانعي از معدود فقهاي معاصر شيعه بود كه توانست با هوشمندي و ذكاوت از تريبون‌هاي معتبر بين‌المللي، ظرفيت‌ها و شايستگي‌هاي فقه اهل بيت(ع) را به جهان معرفي كند. شايد در تمامي حوزه علميه شريف و سترگ قم هيچ فقيه و مرجعي در دو دهه اخير به اندازه مرحوم آيت‌الله صانعي در اداي رسالت تبليغي در ابعاد فراملي و فراشيعي موفق نبوده است. از روزنامه پرتيراژ آساهي در ژاپن در شرق تا تلويزيون پرمخاطب و بين‌المللي الجزيره انگليسي در خاورميانه و تا روزنامه معروف لس‌آنجلس تايمز در غرب گيتي هر كدام با وجود رويكردهاي خاص خود، ديدگاه‌هاي آن مرحوم را در قالب مصاحبه‌هاي اختصاصي انعكاس مي‌دادند. خبرگزاري فرانسه، شبكه بي‌بي‌سي انگليسي، شبكه پي‌بي‌اس امريكا، راديو و تلويزيون سوييس، دانمارك و... بخشي از رسانه‌هاي خارجي بودند كه آيت‌الله صانعي ارزش‌هاي فقه و حقوق اسلامي را در زمانه سيطره اسلام‌هراسي در غرب از طريق آنها با ديگر انسان‌ها به اشتراك گذاشت. وقتي استفان اسميت از خبرگزاري فرانسه از آن مرحوم مي‌پرسد:«مردم اروپا احساس مي‌كنند در آيين اسلام هيچ انعطافي وجود ندارد در حالي كه ما متوجه شديم در اسلام نيز انعطاف هست و ممكن است قوانين بر حسب شرايط زماني خاص تغيير كند. نظر جنابعالي در اين مورد چيست؟» ايشان در پاسخ به اين رسانه مطرح بين‌المللي توضيحي خواندني مطرح مي‌كنند كه پايبندي ايشان به فقه اصيل يا همان جواهري را به وضوح نشان مي‌دهد و اشتياق به دفع شبهات از ساحت اسلام و انقلاب و امام را آشكار مي‌كند؛ خوانش دوباره اين پاسخ خالي از لطف نيست: «وقتي ما نظرات فقهي بعضي از عالمان ديني- چه در بين تسنن و چه تشيع- را مي‌نگريم ملاحظه مي‌كنيم كه آنان بدون در نظر گرفتن شرايط زمان و مكان و مقتضيات زمان با استدلال از مآخذ قوانين و احكام به استنباط قوانين پرداختند و حكم كلي را بيان كردند اگر از اين منظر به قوانين اسلام و فتاواي ديني نظر افكنيم، متوجه عدم انعطاف خواهيم شد اما وقتي به مكاتب فكري برخي از عالمان گذشته از جمله ملااحمد اردبيلي(مشهور به محقق اردبيلي) يكي از بزرگ‌ترين مجتهدان و فقيهان قرن دهم هجري مي‌نگريم، ملاحظه مي‌كنيم كه با دقت و موشكافي و استدلالات منطقي در فقه به استنباط قوانين مي‌پرداخت. محقق اردبيلي در مقام اجتهاد با شجاعت و صراحت، نظر دقيق خود را بيان مي‌داشت و در كنار مآخذ قوانين و احكام به اصل سهولت در دين توجه خاصي داشت و اصل آسان‌گيري ديني را كه از حديث نبوي اخذ شده همواره مد نظر داشت و با استفاده از اين اصل و با نوآوري‌هاي فقهي خود پويايي و نشاط را در فقه به وجود آورد. در دوره معاصر امام خميني(ره) در بين مجتهدان و فقيهان به تحول و پويايي در فقه و اجتهاد اعتقاد راسخ داشت و معتقد بود، فقيهان بايد به شرايط زمان و مكان و مقتضيات جامعه توجه كنند و براي مشكلات و سوالات جهان امروز با سازوكار علمي به مسائل نوين فردي و اجتماعي پاسخ گويند.
براي بنده مايه مباهات است كه در مكتب آن عالم كم‌‌نظير، روش و بينش را فرا گرفتم و با الهام از نظريات حضرت امام(ره) به طرح ديدگاه و نظرات فقهي جديد پرداختم كه تمام آنچه در ارتباط با حقوق اجتماعي (قوانين مدني و جزايي) و موضوع برابري بين زنان و مردان هست در حوزه بحث و از آن دفاع كردم و اين نظريات در رساله عمليه و ساير كتب بنده انعكاس يافته است».
بررسي ديگر مصاحبه‌هاي بر جاي مانده از آن مرحوم با رسانه‌هاي جهان نشان مي‌دهد، دفاع از انديشه و شخصيت امام خميني(ره) يك خط ثابت در بيانات ايشان بوده است. ارزش اين مساله زماني بيشتر مشخص مي‌شود كه بدانيم چه تلاش‌ها و هزينه‌ها و سرمايه‌گذاري‌هاي فراواني در داخل و خارج از حوزه توسط بخش‌هاي مختلف براي ترويج چهره عقلاني از اسلام و انقلاب صورت گرفته اما بازتابي در جهان نيافته و شنيده و ديده نشده است.
چه بسيار مراجع و فقهايي كه سرمايه‌هاي گرانسنگ ايران و تشيع هستند اما حتي جوانان داخل كشور هم شناختي از آنان ندارند. در طول ساليان اخير چه بسيار موسسات حوزوي و فرهنگي كه براي حضور بين‌الملل و بهره‌گيري از رسانه‌هاي منطقه و جهان زحمات زيادي متقبل شده‌اند اما شايد به اندازه يك سوم آنچه مرحوم آيت‌الله صانعي از ارزش‌هاي فقه و معارف اهل بيت(ع) در دنيا با بهره‌گيري از اين تريبون‌ها نشر داد، كامياب نبوده‌اند. جالب آنكه حتي رسانه‌هاي امريكاي جنوبي هم به ديدگاه‌ها و آرا ايشان درباره شريعت و حقوق بشر و حكمراني در اسلام علاقه‌مند شده و مصاحبه‌هايي با ايشان ترتيب داده و منتشر كردند.
مستند «آيت‌الله آنلاين» كه شبكه الجزيره انگليسي آن را از زندگي مرحوم آيت‌الله صانعي ساخت و پخش كرد، زماني اتفاق افتاد كه فعاليت‌هاي شيخ يوسف قرضاوي به عنوان فقيه فعال جهان اهل سنت در عرصه رسانه مورد توجه محافل و رسانه‌هاي بين‌المللي قرار گرفته بود.
او از نخستين فقهاي شيعه بود كه در دهه 70 شمسي عمليات شهادت‌طلبانه مبارزان فلسطيني در جريان انتفاضه را جايز دانست و از آن حمايت كرد. مرحوم آيت‌الله فاضل لنكراني و برخي ديگر از مراجع نيز در آن زمان چنين ديدگاهي را مطرح كردند.
در جريان حمله رژيم صهيونيستي به كشتي ماوي مرمره حامل كمك‌هاي بشردوستانه به مردم تحت محاصره غزه در آب‌هاي بين‌المللي كه در سال 2010 رخ داد و به جان باختن 10 تن از فعالان مسلمان صلح‌طلب انجاميد، پيام پرمضموني صادر كرده و فتوايي ارزنده را به يادگار گذاشتند. در بخشي از اين پيام آمده بود:«همگان بايد بدانند كه خطر اين رژيم غاصب نه تنها براي ملت فلسطين و براي اسلام و اولين قبله مسلمين است بلكه خطري براي همه افراد بشر و از مظاهر فساد روي زمين مي‌باشد كه با توجه به اطمينان به چنين اموري- بلكه حتي با احتمال آن- تقيه و مراعات مصلحت‌هاي سياسي توسط قدرتمندان، حرام و غيرجايز است و بايد با تمام توان در مقابل آنها ايستاد و همه كساني كه در اين راه مجاهده و تلاش مي‌كنند «مجاهدين في سبيل‌الله»اند و كشته‌شدگانشان شهداي والامقامي هستند كه مظهر «عند ربهم يرزقون» مي‌باشند».